در سراسر جهان، چمنزارها در حال تبدیل شدن به بیابان های بی آب و علف هستند و جریان ریز گردها موجب ایجاد تغییرات عمده ای در محیط زیست شده است. کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به دلایل مختلف مخصوصا وجود بیابان های وسیع در مرزهای شرقی، فصل هایی از سال با این معضل مواجهیم. گویا آرام آرام این روزها نزدیک می شویم. به این بهانه می خواهیم پدیده ریز گردها را بررسی کنیم.
وزش گرد و غبار در ژانویه 2009 در بیابان های غرب ایالات متحده که منجر به وقوع تصادفات زنجیره ای در شاهراه های سراسری این کشور شد و توده های گرد وغباری که ارتش آمریکا در عراق با آنها دست به گریبان است و طوفانی که در تابستان همان سال برای اولین بار طی 70 سال گذشته در استرالیا وزید و بیش از 5 میلیون تن ریز گرد در آسمان این کشور را پراکند و موجب لغو پروازهای بین المللی شد و مشکلات تنفسی که باعث افزایش بی نظیر و رکود شکنی تماس های مردمی با اورژانس های این کشور شد، همه خبرهایی است که هر روز از رسانه ها می شنویم. تصاویر ماهواره ای نشان می دهد وقوع توفان در شمال آفریقا می تواند باعث حرکت ذرات خاک به سمت آمازون شده و پدیده ریزگرد از شمال چین می تواند تا جزایر هاوایی و اایالت کالیفرنیا ادامه پیدا کند. در سال 2002 طوفان گرد و غبار در صحرای گبی (Gobi)، در سراسر شرق اقیانوس آرام گسترش پیدا کرد. از روی ایالات متحده عبور کرد و تا اقیانوس آتلانتیک ادامه یافت.

خاک، خاک می آورد

عامل پدیده ریزگرد یعنی ذرات گرد و غباری که طی مدت زمان بسیار طولانی به وجود آمده اند. جنگ ها و درگیری ها، عملیات اکتشاف نفت و گاز، کشاورزی، دامداری و توسعه شهرنشینی از عوامل اصلی فرسایش خاک در سراسر دنیا محسوب می شوند. طی 15ــ10 سال اخیر، خشکسالی، افزایش دما و تغییرات پوشش گیاهی باعث رشد فزاینده پدیده ریزگرد شده اند. در ایالات متحده آمریکا با از دست دادن مراتع و سایر پوشش های طبیعی در چند دهه گذشته به خصوص در جنوب غربی، تولید گرد و غبار به شکل چشمگیری افزایش یافته است. به علاوه خاک خاک می آورد: گرد و غبار، بازتاب ذرات برف را در زمستان کاهش می دهد و موجب افزایش جذب نور خورشید و در نتیجه ذوب زودهنگام برف می شود.
گرد و غبار هم نشانه و هم عامل تغییرات آب و هوا و گرمایش زمین است. در فرایند بیابان زایی، چمنزارهای مهم و حیاتی به صحراهای خشک و بی آب و علف تبدیل می شوند.این فرایند همزمان با اتفاقات تکان دهنده دهه 1930 در ایالات متحده آشکار شد. زمانی که مناطق گسترده ای از دشت های بزرگ در اثر کاهش بارش باران و روش های غیرعلمی کشاورزی تبدیل به بیابان شدند میلیون ها هکتار از خاک مرغوب و حاصلخیز به سمت اقیانوس آتلانتیک وزید وکشاورزی آمریکا را مدتی در اغما برد.
امروزه بیابان زایی در سراسر دنیا به ویژه در شمال چین - کشوری که بیش از 1/2 میلیارد نفر را در خود جای داده- در حال وقوع است. اوکین، پروفسور جغرافیا در دانشگاه کالیفرنیا می گوید:«همزمان با افزایش جمعیت در جهان، غذای بیشتری لازم داریم. پس زمین های بیشتری باید زیر کشت برود تا این غذا تولید شود و آب بیشتری هم برای آبیاری نیاز است. در حالیکه مقدار زمین ثابت است، آب کمتر و هوای گرمتر هم به آن اضافه شده است. این زنجیره معیوب هم اکنون روی زندگی صدها میلیون نفر در دنیا تاثیر گذاشته و شاید در آینده زندگی میلیاردها نفر را تحت الشعاع قرار دهد.»

نشانه بزرگ

شاید همه این اتفاقات فقط نشانه ای باشند برای آنچه که به زودی روی می دهد. در الگوهای آب و هوایی، افزایش دما پیش بینی شده و تا سال 2050 رطوبت خاک به کمترین میزان خود خواهد رسید.
گرد و غبار مانند سکه ای است که دو رو دارد: گرد و غبار می تواند برای بخش هایی از این کره خاکی سودمند باشد.مثلا زمانی که گرد و غبار از صحرای بزرگ آفریقا به سمت جنگل های آمازون حرکت می کند، باعث افزایش اتمسفر خاک شده و در نتیجه موجب تداوم بارش باران در این منطقه می شود. به طور مشابه طوفان گرد و غباری که از چین می وزد، فسفر و دیگر عناصر حیاتی را به جزایر هاوایی منتقل می کند. گرد و غبار، آهن و فسفر را به سطح اقیانوس ها برده و با افزایش رشد فیتوپلانکتون ها و سایر گیاهان دریایی، منبع تغذیه جانوران دریایی تامین شده و دی اکسید کربن کمتری وارد جو زمین می شود. ریزگردهای ناشی از تخریب مراتع در آفریقای جنوبی، آمریکای جنوبی و استرالیا به سمت اقیانوس های جنوبی حرکت کرده و به حفظ تنوع زیستی در این آب ها کمک می کند.
اما روی دیگر این سکه: گرد و غبار صحرای بزرگ آفریقا به سمت رشته کوه آلپ می رود و باعث ذوب زودهنگام برف در مناطق کوهستانی می شود. ذرات سمی گرد و غبار آسیای میانه از دریاچه آرال می گذرد و موجب بروز مشکلات تنفسی در ساکنان قزاقستان،‌ ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان می شود. گرد و غبار شمال چین نیز موجب تشدید بحران آلودگی هوا در پکن می شود.

مصرف آب، عامل ریزگرد

برداشت بی رویه آب های سطحی یکی دیگر از عوامل ایجاد ریزگردهاست. مثلا از دهه 1930 دریاچه اونز (ownes)در غرب آمریکا بزرگ ترین منبع تولید ریزگرد در شمال آمریکاست. انحراف مسیر آب سمت لس آنجلس در سال 1920، موجب کمبود آب و در نهایت خشکی این دریاچه شد. میزان آلاینده های سمی در ذرات گرد و غبار مانند ارسنیک، سرب، لیتیوم و انتیموان رو به افزایش است و طبعا هیچ کس دوست ندارد در مسیر طوفان گرد و غبار اونز قرار بگیرد در آگوست سال 2005، قاضی دادگاه عالی کالیفرنیا به تامین دوباره آب دریاچه اونز رای داد و پس از آن بود که طوفان گرد و غبار ناشی از خشکی دریاچه به تدریج کاهش یافت.
یکی دیگر از بدترین منابع تولید ریزگرد، دریاچه چاد (Chad)در شمال آفریقاست. این دریاچه زمانی یک دریاچه بسیار مهم در منطقه بود. همزمان با افزایش جمعیت و افزایش مصرف آب در یک قرن گذشته، دچار بحران کمبود آب شده و امروزه حوضه آبگیر عظیم و باستانی این دریاچه، به فعالترین منطقه تولید گرد وغبار در جهان تبدیل شده است. تشخیص علت وقوع چنین پدیده ای چندان دشوار نیست. میزان آب جاری در رودهایی که به این دریاچه سرایز می شود، در طول 40 سال اخیر 73 درصد کم شده است.

دوست قدیمی

تا قبل از وقوع بحران، ریزگرد هزاران سال بخش پایداری از محیط زیست بود. پژوهش هایی با هدف تجزیه ترکیبات شیمیایی ریزگردها و در نهایت کشف منشأ اصلی آنها انجام شده است. مقدار زیادی از خاکی که در شرق رشته کوه های راکی رسوب کرده، مربوط به آخرین دوره یخبندان می شود که حدود 11 هزار سال پیش به پایان رسیده است.ذرات خاک توسط یخچال های طبیعی جابه جا شده است. ذرات خاک توسط یخچال های طبیعی جابه جا شده اند و پس از ذوب برف ها و خشک شدن زمین، ریزگردها توسط باد جابه جا شدند. گرد و غبار تولید شده طی دوران یخبندان، تأثیر بسیار مهمی در کیفیت خاک دشت های جنوب غرب آمریکا داشته که اکنون به یک قطب مهم در کشاورزی این کشور تبدیل شده است. گیاهانی در اثر تشکیل رسوبات می رویند، نقش مهمی در شکل گیری دشت ها ایفا می کنند. هرچقدر بادها آرامتر حرکت کنند، به طوری که بخشی از بار خود شامل گل و لای، خاک رس و مواد مغذی را بر جای بگذارند، بهتر است و هرچه میزان گیاهان در این مناطق بیشتر باشد، مواد مفید بیشتری پس از عبور باد بر جای می ماند.
حتی زمانی که مراتع در اثر چرای دام و خشکسالی در حال نابودی باشند، پوسته بیولوژیکی و عناصر معدنی خاک، پایدار باقی می مانند. اگر پوسته زمین از نظر بیولوژیکی به قدر کافی توسعه یافته باشند، نسبت به فرسایش آب و خاک مصونیت بیشتری دارد. چنین خاکی در برابر نیروی باد مقاومتر است. آزمایش های انجام شده در تونل های باد روی خاک دست نخورده نشان می دهد که پوسته بیولوژیکی زمین می تواند در مقابل باد با سرعت 160 کیلومتر در ساعت مقاومت می کند.
از سوی دیگر نیروهای فشاری که به صورت عمودی بر سطح زمین وارد می شود- مانند سم چهارپایان، لاستیک اتومبیل ها و پاهای انسان- باعث تجزیه خاک و آسیب پذیری آن در اثر فرسایش باد می شود. به علاوه، توسعه انسانی و استفاده از وسایل نقلیه نیز منجر به تخریب خاک شده است. مشکل اینجاست که بهبود و بازسازی خاک به مدت زمان زیادی نیاز دارد.
نکته دیگر اینکه در گذشته تعداد درختچه های موجود در دشت های سرسبز بسیار اندک بوده اما اکنون افزایش یافته است. اوکین در 14 سال گذشته بیش از 250 هزار هکتار از بیابان های چیهوهان (chihuahuan) را بررسی کرده تا به علت و چگونگی فرایند تغییر خاک دز اثر فرسایش باد در سراسر جهان پی ببرد. بیابان چیهوهان، بخش هایی از جنوب غربی آمریکا و شمال مکزیک است که در آن معمولاً جهت وزش باد به سمت شمال شرق است. در بهار، بادها پایدار و قدرتمند هستند اما در تابستان، تبدیل به طوفان های همرفتی می شوند. اوکین، خودش یک بار در چنین طوفانی در بستر خشک یک دریاچه گرفتار شده است. او همراه با گروهی از محققان دانشگاه تگزاس در تونل باد در حال اندازه گیری میزان جنبش گرد و غبار بود که ناگهان باد شدیدی می وزد. او می گوید: «خاک همه جا را پر کرده بود، بوی خاک را حس می کردیم، مزه آن روی زبانمان بود و هیچ چیز نمی دیدیم.»چرای دام نیز با حذف مقدار زیادی از علف ها، تعادل طبیعت را بر هم می زند. چهارپایان به علف علاقه بیشتری دارند و به درختچه ها توجهی نمی کنند. آنها بر روی علف ها فشار می آورند و به نفع درختچه ها، علف های آتش زا را می خورند و از بین می برند. اما دامداران هم دوست ندارند که به عنوان مقصر فرایند تبدیل مراتع به بیابان شناخته شوند و در عین حال نمی خواهند حرفه و وسیله امرار معاش خود را از دست بدهند. به همین دلیل به دنبال اصلاح شیوه دامداری و به کارگیری روش های نوین و سازگار با محیط زیست هستند.
خلاصه اینکه دلایل بالا نشان می دهد که فرایند بیابان زایی در سراسر دنیا رو به رشد است. با ین وجود شاید بتوان به کاهش سرعت و یا حتی روند معکوس بیابان زایی در سراسر دنیا امیدوار بود. زمانی که فرسایش باد موجب نابودی منابع خاک می شود، علف ها به تنهایی نمی توانند با درختچه ها رقابت کنند ولی ما می توانیم راه هایی برای به تاخیر انداختن فرسایش پیدا کنیم و به نحوی مؤثر از منابع موجود در خاک حفاظت کنیم تا در یک فرایند طبیعی زیست محیطی، دوباره علف ها به آغوش طبیعت باز گردند. آینده ما آلوده به گرد و غبار نخواهد بود اگر با روش های ساده و بهینه چرای دام ، کنترل توسعه شهرها و استفاده کمتر از وسایل نقلیه، مراتع و چمنزارها بار دیگر فرصت حیات پیدا کنند.

بیابان زایی

بیابان زایی به تخریب زمین و کاهش قابلیت های تولید معیشتی خاک در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب اطلاق می شود. می توان گفت که این پدیده در نتیجه عوامل گوناگون از جمله فعالیت های بشر و تغییر و تحول اقلیمی اتفاق می افتد.
بعضاً به طور اشتباه واژه بیابان زایی به گسترش بیابان ها در مناطق غیربیابانی اطلاق می شود. تصاویری از تپه های شنی که بر زمین های کشاوری سوار شده اند به چنین برداشت اشتباهی دامن می زنند.در صورتی که این گونه بیابان زایی بسیار نادر است، برخی از اوقات نیز به طور نادرست خشکسالی به عنوان نخستین دلیل بیابان زایی شمرده می شود. حال آنکه این دو لازم و ملزوم یکدیگر نیستند. خشکسالی بدون بیابان زایی می تواند صورت گیرد و خشکسالی هم می تواند بدون آنکه به بیابان زایی بیانجامد، اتفاق افتد. خشکسالی ها، کوتاه مدت و چرخه ای هستند، آنها به خودی خود زمین را تضعیف می کنند.

بیابان زایی در ایران

مهم ترین آثار نامطلوب بیابان زایی در ایران را می توان به طور خلاصه ناپایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی برشمرد، بیابان زایی تحت تأثیر دو دسته از عوامل محیطی و انسانی قرار می گیرد. مهم ترین عامل محیطی که موجب بیابان زایی می شود، مسأله اقلیم است. میزان کم و ناکافی بارش باران، زمان نامناسب بارش، تبخیر زیاد آب، وزش های بادهای تند و شدید که موجب سایش خاک می شوند، آب و هوای خشک منطقه، برخی بلایای طبیعی مانند سیلاب، همگی از عوامل مهم محیطی هستند که موجب بیابان زایی می شوند.
اما عوامل انسانی بیابان زایی در ایران عبارتند از برداشت بیش از اندازه آب از سفره های زیرزمینی، جاده سازی و توسعه شهرها و روستاها،آلوده کردن آب های زیرزمینی در نتیجه واردکردن آب های آلوده شهری و صنعتی و کشاورزی، بوته کنی، تخریب جنگل ها، چرانیدن تعداد زیادی دام در مساحت اندکی از مرتع، آبیاری نادرست، برداشت بیش از اندازه و نامناسب از معادنی که در سطح زمین وجود دارند.
حدود 100 میلیون هکتار از اراضی ایران در معرض خطر بیابان زایی قرار دارند که از این مقدار در حدود 75 میلیون هکتار را فرسایش آبی، 20 میلیون هکتار را فرسایش بادی و پنج میلیون هکتار را سایر اشکال شیمیایی و فیزیکی تخریب زمین همچون کاهش حاصلخیزی، تهدید می کنند.
به نظر می رسد که مسأله بیابان زایی مانند بسیاری از موارد زیست محیطی دیگر بدون دخالت متخصصان اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قابل حل نباشد. تاکنون در ایران تنها به مسائل تکنیکی و فنی قضیه توجه شده است و به مسائل اجتماعی توجه چندانی نشده است.
منبع: دانستنیها، شماره 28.